Szybki rozwój cywilizacji i postęp gospodarczy mają istotny wpływ na wzrost poziomu życia społeczeństw, ale wywołują jednocześnie niepożądane skutki w środowisku naturalnym. Gwałtowana urbanizacja, ekspansja przemysłu i technologii wymykających się spod kontroli, nastawionych na zaspakajanie różnych potrzeb, stają się bez wątpienia ekologicznym zagrożeniem. Wypracowane przez ONZ w Agendzie 2030 cele zrównoważonego rozwoju stanowią wytyczne dla świata w jakim kierunku należy podążać, aby zapewnić naturalną równowagę i przetrwanie życia na Ziemi dla obecnych i przyszłych pokoleń. Odwołaniem do tej idei jest wydany w grudniu 2018 r. Raport „Sprawiedliwe przejście do zrównoważonego rozwoju”.
Publikacja opracowana została wspólnie przez Instytut na rzecz Ekorozwoju, Instytut Spraw Publicznych i Fundację im. im. Heinricha Bölla w Warszawie. Raport jest bogatym zbiorem danych i tendencji integrujących wiedzę z wielu różnych dziedzin, obejmujących zagadnienia środowiskowe, ekonomiczne i społeczne. Jako cenne źródło informacji stanowi innowacyjne podejście w interpretacji tej ważnej problematyki.
Publikacja składa się z pięciu rozdziałów, nawiązujących bezpośrednio do tematyki przeprowadzonych wcześniej debat z udziałem instytucji eksperckich, przedstawicieli administracji centralnej, organizacji pozarządowych, uczonych i świata biznesu. Tematem tych spotkań były zagadnienia dotyczące: sprawiedliwego przejścia do gospodarki niskoemisyjnej, gospodarki o obiegu zamkniętym, zrównoważonej produkcji i konsumpcji, równości płci, godnej pracy i poszanowania praw człowieka.
Pierwszy rozdział przygotowany przez Dominika Owczarka z Instytutu Spraw Publicznych (ISP) poświęcony jest nierównościom społecznym oraz sprawiedliwemu przejściu do gospodarki i obywatelskiego społeczeństwa. W drugim rozdziale Andrzej Kassenberg z Instytutu na rzecz Ekorozwoju (InE) przedstawia zagadnienia dotyczące zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do żywności i zdrowia. W kolejnym Wojciech Szymalski, prezes InE, zajmuje się sprawiedliwym przejściem do gospodarki o obiegu zamkniętym. W czwartym rozdziale Paulina Sobieszak – Penszko z Instytutu Spraw Publicznych prowadzi rozważania na temat równości płci w procesie zrównoważonego rozwoju. Ostatni rozdział poświęcony jest sprawiedliwości międzypokoleniowej, a jego autorami są: Andrzej Kassenberg oraz Małgorzata Koziarek z ISP. Przykłady omówione w publikacji pokazują w szerokiej perspektywie problemy społeczne, gospodarcze i środowiskowe zrównoważonego rozwoju oraz powiązania między tymi dziedzinami.
– Zależało nam nie tylko na przygotowaniu eksperckiego opracowania w obszarze naszych własnych specjalizacji, ale na takim przygotowaniu raportu, aby trzy główne filary zrównoważonego rozwoju: środowiskowy, ekonomiczny i społeczny wzajemnie się ze sobą przenikały – wyjaśniał Dominik Owczarek z Instytutu Spraw Publicznych na grudniowym spotkaniu z dziennikarzami. – To było niezwykle ambitne zadanie dla całego zespołu, ale mam poczucie, że nam się udało. W rozdziałach redagowanych przez ekspertów od środowiska znalazły się wątki społeczne, a w społecznych, ekonomiczne i środowiskowe. Z całą pewnością przygotowanie takiego modelu, to jest pierwszy krok do sprawiedliwego przejściu od istniejącego obecnie braku równowagi w tych podstawowych dziedzinach do zrównoważonego rozwoju. 
Autor tej części raportu koncentruje się na analizie sytuacji społeczno-gospodarczej Polski od 1989 roku do współczesności. W ocenie Dominika Owczarka w ciągu trzech mijających dekad wzrost gospodarczy kraju jest imponujący na tle innych posocjalistycznych państw w Unii Europejskiej, ale priorytety rządzących zostały położone wyłącznie na aspekty ekonomiczne, ze znacznym pominięciem wątków społecznych, i środowiskowych. Nierównowaga w dochodach spowodowała, że nie możemy mówić o procesie sprawiedliwej transformacji.
– Kluczem do wprowadzenia sprawiedliwego przejścia do zrównoważonego rozwoju w Polsce jest presja społeczna ukierunkowana na budowanie takich rozwiązań i programów finansowania, które będą służyły dokonaniu tych zmian – uważa Andrzej Kassenberg z Instytutu na rzecz Ekorozwoju. – Można tego wymagać jedynie od świadomego społeczeństwa, gotowego na dokonanie zmiany dotychczasowych nawyków i przekonań. To jest niebywale trudny, ale konieczny proces.
Zmiany wymagają nawyki dotyczące kupowania, przetwarzania i przechowywania żywności. Pod tym względem zachowujemy się irracjonalnie. Jesteśmy na piątym miejscu w Unii Europejskiej pod względem marnowania żywności. Rocznie jest to ok. 9 mln ton, z czego przynajmniej 1/3 nadawałaby się jeszcze do spożycia. Zmiana wzorca konsumpcji na bardziej zrównoważoną nie odbędzie się samoistnie. Kluczowa rolę powinny w niej odegrać wysiłki władz publicznych, przedsiębiorców i konsumentów.
Wprowadzenie nowego modelu ekonomicznego, podejścia do biznesu, gospodarki o obiegu zamkniętym, nastawienia proekologicznego i równouprawnienia, daje nam pewna szanse, na dokonanie pozytywnych zmian, ale najważniejsze w tym wszystkim jest współdziałanie, przekonywał Wojciech Szymalski, prezes Instytutu na rzecz Ekorozwoju . – Same zmiany zasad gospodarczych, w tym oszczędzania zasobów czy przedłużania życia produktów na pewno nie wystarczą. Instytucje i rozwiązania prawne powinny być tworzone na drodze dialogu, a nie dyktatu politycznego. Współdecydowanie jest warunkiem współodpowiedzialności, a dialog pozwala uzyskać bardziej wszechstronny ogląd sytuacji i wybrać bardziej adekwatne, a więc skuteczne rozwiązania.
Nasza przyszłość zależy od zapewnienia równowagi pomiędzy wszystkimi aspektami zrównoważonego rozwoju. Prawa człowieka, równouprawnienie, rozwój ekonomiczny i ochrona środowiska muszą być rozpatrywane i traktowane kompleksowo. W przeciwnym razie osiągnięcie celów zapisanych w Agendzie 2030 będzie tylko nieosiągalną iluzją i mitem. Raport „Sprawiedliwe przejście do zrównoważonego rozwoju” jest wskazówką do urzeczywistnienia tej idei, ale równocześnie skłania do refleksji dotyczących skutków jeśli tego nie dokonamy. Konsekwencje prowadzenia niezrównoważonej gospodarki przybiorą nie tylko gwałtowny i dokuczliwy charakter, lecz staną się także coraz trudniej przewidywalne i nieodwracalne.
Jolanta Czudak
